Belediye zabıtaları, yerel yönetimlerin halkla en çok temas eden yüzüdür. Bu nedenle, onların eğitimi yalnızca teknik bir süreç değil; aynı zamanda toplumsal barış, kamu düzeni ve kamu hizmetinin kalitesi açısından hayati önemdedir. Avrupa'da standartlaşmış eğitim sistemleri, Amerika'da sertifikasyon temelli yapı, Asya'da disiplin odaklı anlayış ve Türkiye'deki mevcut gelişim çabaları, bu sürecin farklı yüzlerini yansıtmaktadır.
Belediye zabıtaları, şehir yaşamının düzenlenmesinde, kamu sağlığının korunmasında, yerel yönetimlerin karar ve kurallarının uygulanmasında kilit rol oynayan birimlerdir. Dünyanın farklı ülkelerinde bu birimlerin görev tanımı, yetki kapsamı ve eğitim yapıları çeşitli şekillerde yapılandırılmıştır. Ortak amaç; halkla doğrudan temasta bulunan bu yerel güçlerin, görevlerini hukuka uygun, etik, etkili ve kamu yararına uygun biçimde yerine getirmelerini sağlamaktır. Avrupa ülkelerinde zabıtanın yalnızca belediye kurallarını uygulayan bir birim değil; aynı zamanda sosyal, hukuki ve insani sorumluluklar taşıyan bir kamu görevlisi olarak görülmektedir.
Fransa'da, belediye zabıtaları için eğitimler Ulusal Belediye Polis Okulu'nda yürütülmektedir. Programda hukuk, halkla ilişkiler, psikoloji, ilk yardım, çevre denetimi ve kriz yönetimi gibi konular işlenir. Ayrıca fiziksel yeterlilik, araç kullanımı ve çatışma çözme eğitimleri verilir. Eğitimin ardından memurların göreve başlamadan önce uygulamalı saha eğitimi alma zorunluluğu vardır.
İtalya'da "Polizia Locale" olarak adlandırılan yerel zabıta teşkilatlarının eğitimleri belediyeler arası farklılık göstermekle birlikte, birçok bölgede bölgesel akademiler mevcuttur. Bu akademilerde, mevzuat bilgisi, kent planlama kuralları, ruhsat uygulamaları, gıda güvenliği ve kentsel yaşamla ilgili sosyal politikalar öğretilir.
Almanya'da ise belediyelere bağlı 'Ordnungsamt' personelleri, kamu düzeni, çevresel düzenlemeler, tüketici hakları gibi alanlarda uzmanlaşmaktadır.
İspanya'da da benzer şekilde belediye polisleri (Policía Municipal), yerel polis akademilerinde çok yönlü bir eğitimden geçirilir. Sosyal iletişim, vatandaşla empati kurma, göçmen hakları ve kriz anlarında sakin müdahale gibi insani yönler ön plandadır.
ABD'de belediye zabıtalarına karşılık gelen görevler genellikle “Code Enforcement Officer” veya “Municipal Inspector” gibi unvanlarla yerine getirilir. Bu görevliler, şehir içindeki yapı, ruhsat, çevre ve halk sağlığı düzenlemelerini denetler. Eğitim süreçleri ise genellikle sertifikasyon sistemleri üzerine kuruludur.
Ulusal düzeyde tanınan 'International Code Council (ICC)' tarafından sağlanan sertifika programları, bu personelin yapı denetimi, yangın güvenliği, çevre düzenlemeleri ve sağlık yönetmelikleri gibi konularda yetkin hale gelmesini sağlar. Yerel yönetimler, bu memurların eyalet bazlı eğitimlere katılmalarını zorunlu kılar. Bazı büyük şehirlerde (örneğin Los Angeles, New York), belediyelerin kendi zabıta akademileri de mevcuttur.
ABD'deki sistemde zabıta benzeri memurlar silahsızdır, adli yetki kullanamazlar fakat tutanak tutma, idari para cezası uygulama ve mahkemeye yönlendirme gibi geniş denetim yetkileri vardır. Eğitimde vurgu; saha incelemesi, iletişim, mevzuat bilgisi ve toplumla doğru ilişki kurma becerileri üzerinedir.
Japonya'da ise zabıtaya doğrudan karşılık gelen bir kavram olmamakla birlikte, yerel kamu görevlileri düzenleyici memur statüsünde çalışır. Bu görevliler hem belediyenin kararlarını uygulamakla hem de vatandaşla sağlıklı iletişim kurmakla yükümlüdür. Eğitim süreçleri genellikle kamu hizmet etiği, iletişim becerileri, adli olmayan çözüm yöntemleri gibi alanlarda yürütülür.
Türkiye’de zabıta teşkilatı, kökleri Osmanlı dönemine dayanan tarihi bir geçmişe sahiptir. Modern anlamda belediye zabıtaları, 5393 sayılı Belediye Kanunu ve Zabıta Yönetmeliği çerçevesinde görev yapmaktadır. Ancak eğitim açısından hâlâ kurumsal, akademik ve merkezi bir yapı oluşmamıştır. Zabıta personeli genellikle belediyelerin açtığı kısa süreli kurslar, hizmet içi eğitim seminerleri veya çeşitli bakanlıkların koordinasyonunda gerçekleştirilen programlara katılmaktadır. Bu eğitimlerde genel hukuk bilgisi, mevzuat uygulamaları, çevre ve sağlık kuralları gibi temel konular işlenir. Fakat içerik standardı belediyeden belediyeye değişmektedir.
Belediye Zabıtasının; Beldenin Düzeni ve esenliği ile ilgili görevleri, İmar, Sağlık, Trafik ve Yardım görevleri vardır. 11 Nisan 2007 ve 26490 Sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan Belediye Zabıtası Yönetmeliği’nde, Belediye zabıtası personeline, polis ve Jandarma’ya verilen görevlere benzer birçok işlevin varlığı söz konusudur. İşe alım ve eğitim gibi süreçlerde de eksiklikler olduğu görülmektedir. İlgili yönetmelik Belediye zabıtasının görevini; Beldenin düzenini muhafaza eden, belde halkının esenlik, sağlık ve huzurunu koruyan, yetkili organların bu amaçla alacakları kararları uygulayan özel zabıta kuvvetini ifade ettiği vurgulanmıştır.
Belediye Zabıtasına verilen “beldenin düzeni ve esenliği ile ilgili görevler” 2559 Sayılı Polis Vazife Selahiyetleri Kanunu ile 2803 Sayılı Jandarma Teşkilat Görev ve Yetkiler Kanununa göre polis ve Jandarma’nın Kamu düzeninin korunması, asayişi amme, şahıs, tasarruf emniyetini ve konut dokunulmazlığını korur. Halkın ırz, can ve malını muhafaza ve ammenin istirahatini temin eder. Bu ifadeler genel olarak toplumsal düzenin sağlanmasını içermekte olup, Belediye Zabıta yönetmeliğinde belediye zabıtasının beldenin düzeni ve esenliği ile ilgili görevlerini de içerebilmektedir.
831 sayılı Sular Hakkındaki Kanununun ilgili maddelerine göre belediye, kamu’nun ihtiyacı olan suyun tedarik ve idaresi ile görevlendirilmiştir. Fakat Belediye Zabıta Yönetmeliğinde belirtilen umumi çeşmelerin kırılmasını ve bozulmasını önlemek; kıran ve bozanlar hakkında işlem yapmak, şehir içme suyuna başka suyun karıştırılmasını veya sağlığa zararlı herhangi bir madde atılmasını önlemek gibi görevler doğrudan Mala Zarar Verme Suçu (Türk Ceza Kanunu, Md.152/1) ve kamu sağlığını tehdit (Türk Ceza Kanunu Md.185) gibi adli suçları içerdiğinden öncelikle polisin ve Jandarma’nın görev alanına girmektedir.
Belediye Zabıtasının imar ile ilgili görevleri yukarıda bahsedilenlerden pek farklı değil. Özellikle kaçak yapıların yıkım işlerinde güvenlik tedbiri almak belediye zabıtası yerine polis ve Jandarma’ya verilmiş bir görev halini almıştır. Belediye zabıtasının imar görevleri ile ilgili olarak asli görevi suçla mücadele olan Polis ve Jandarma’ya yardımcı bir kuruluş olarak yer almış olmasıdır. Ayrıca Belediye Zabıtası sit ve koruma alanlarında ruhsatsız yapı, izinsiz kazı ve sondaj yaptıranları, izinsiz define arayanlar hakkında herhangi bir işlem yapmak yerine konuyu ilgili mercilere bildirme görevi bulunmaktadır.
Belediye zabıtasının “sağlıkla ilgili görevleri” de genel olarak yukarıda bahsedilen Türk Ceza Kanununun 185. Maddesinin yanı sıra 186. Maddesinde de ele alınmış olup, dolayısıyla kamu sağlığını adli yönden ilgilendiren konular da polisin ve Jandarma’nın görev alanına girmektedir. Ayrıca bu görevlerin yapılış şekline bakıldığında belediye zabıtasının asli görevlilere yardımcı (tali) bir görev yaptığı anlaşılmaktadır. Belediye zabıtası, ruhsatsız çalıştırılan işyerlerinin kapatılması veya seyyar satıcıları önlemek, kamuya ait cadde ve sokak üzerinde gelişi güzel duba, flama konularak yapılan işgaliyelere müdahale için yaptığı görevlerin çoğunda suçu işleyenlerle kavgaya varacak derecede karşı karşıya gelmekte, hakaret ve beddualara maruz kalmaktadırlar. Bu nedenle Polis’de bu tür olaylarda çoğunlukla belediye zabıtasına destek vermek üzere görevlendirilmektedir. Belediye zabıtasının sağlıkla ilgili görevlerinden biri de gürültüyü önlemektir. Aynı yetki Kabahatler Kanuna göre kolluk kuvvetlerine (Polis ve Jandarma) de verilmiştir.
İster şehir içi, isterse şehirlerarası yollarda olsun trafiğin düzenli bir şekilde devamından ve denetiminden genel anlamda İçişleri Bakanlığına bağlı olan Emniyet Genel Müdürlüğü ve Jandarma Genel Komutanlığı bünyesinde oluşturulmuş trafik Polisi veya trafik Jandarması sorumludur. Karayolları Trafik Kanununun 10 uncu maddesine göre Belediyelere de trafik görevi verilmiş ve bu görevi yapacak birimlerin İçişleri Bakanlığı denetiminde açılacağı belirtilmiştir. Açılacak olan birimlerin görevleri de genel anlamda belediye hudutları içerisindeki yolların yapım veya onarımı, levhaların ve trafik ışıklarının yerleştirilmesi gibi işlemlerin yapılmasıdır.
Belediye Zabıtasının sosyal yardım görevlerine bakıldığında polis ve Jandarma’ya da aynı görevlerin verildiği görülmektedir. Örneğin, Belediye zabıtasının beldenin yabancısı bulunan kimseler ile korunmaya ve bakıma muhtaç çocukları, engellileri, yaşlıları ve yardıma muhtaç kişilere yardımcı olması görevi Polis, Jandarma’ya verilmiştir. Ayrıca Polis ve Jandarma teşkilatı içinde oluşturulan Çocuk Şube Müdürlükleri ve Aile içi Şiddetle Mücadele Şube’lerinin, kuruluş, görev ve çalışma yönetmeliğine göre bu birimler de korunmaya ve yardıma muhtaç, mağdur, kaybolan ve bulunan çocuklarla ilgili işlemleri yürütmekle görevlidir.
Belediye zabıta personelinin işe alım süreçleri merkezi ve yerel yönetimlerin gerçekleştirdiği ortak bir çalışma ile yerine getirilmektedir. Diğer taraftan belediye zabıta örgütünde görevde yükselme esasları ile ilgili konular arasında yükselme eğitiminde alınacak derslerin isimleri belirtilmiş iken, zabıta memurluğuna ilk atama öncesinde alınan eğitim ile ilgili herhangi bir ölçüt belirtilmemiştir. Kısaca zabıta memurlarının hangi eğitimi almış olanlar arasından seçileceğine dair herhangi bir ifade bulunmamaktadır.
Belediye Zabıta yönetmeliğine göre, zabıta teşkilatı personelinin, temel ve teknik eğitimleri, gerektiğinde eğitim merkezi bulunan kamu kurum ve kuruluşları, üniversitelerin ilgili bölümleri veya ilgili sivil toplum kuruluşları ile işbirliği yapılarak gerçekleştirilir. Maddesi Zabıta Personelinin, Polis ve Jandarma gibi meslek öncesi eğitimden geçirilmek yerine mesleğe girdikten sonra eğitilmeleri belirtilmiştir.
Görev ve yetkilerini; 5393 Sayılı Belediye Kanunu, 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu, 775 Sayılı Gecekondu Kanunu, 3194 sayılı İmar Kanunu, 7269 sayılı Umumi Hayata Müessir Afetler Dolayısıyla Alınacak Tedbirlerle Yapılacak Yardımlara Dair Kanun, 6306 sayılı Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun ve Uygulama Yönetmeliği, 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu, 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu, 2872 sayılı Çevre Kanunu, 6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun, 5326 Sayılı Kabahatler Kanunu, 831 Sayılı Sular Hakkında’ki kanunlardan alan belediye zabıta teşkilatları için hazırlayıcı ve meslek öncesi eğitimi vermek üzere Bakanlığın izniyle kurulan eğitim kurumları mutlaka olmalıdır.
Yukarıda görüldüğü gibi, ilgili Kanun ve Yönetmelikte belirtilen emredici hukuka uygun gerekli önlemlerin alınması sonucu, Devlete, topluma, kişilere, mal ve eşyalara yönelik tehlike, kaza ve sabotajların söz konusu olmadığı bir ortamın, düzensizlik ve karışıklıkların önlendiği, hayatın normal akışının sağlandığı hali ve dirlik ve düzenin varlığı konusunda kamuda oluşan yerleşik ve yaygın inancı ifade eden Asayiş, Belediye zabıtası tarafından da sağlanmaktadır.
Zabıtalar, 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’na tabi memurlar olup; 5393 sayılı Belediye Kanunu’nun 51. Maddesi uyarınca belediye başkanına bağlı olarak çalışan, kamu düzenini ve yerel yönetim kararlarını uygulamakla görevli birimlerdir. Ancak bu bağlılık, idari ve hizmet yönünden bir bağlılıktır; kişisel ya da siyasi sadakati zorunlu kılmaz. Bu önemli meslek örgütü, görevini usta çırak usulü ile yerine getirmektense, Özel Güvenlik Teşkilat Kanununda belirtilen Eğitim ve Öğretim Faaliyetlerine benzer bir eğitim, öğretim aşaması sonrasında yapılacak sınavlarda başarı sağlamış vatandaşlarımız arasından işe alım yapılması hizmette verimliliği ve saygınlığını önemli ölçüde artıracaktır.
Zabıta, görevlerini yerine getirirken birçok yapısal, hukuki ve toplumsal sorunla karşı karşıya kalmaktadırlar. Zabıta mevzuatı birçok farklı yasa ve yönetmelikte dağınık olarak yer almaktadır. Cezai yaptırımların caydırıcılığı düşüktür. Polis ve zabıta arasında yetki çakışmaları yaşanabilmektedir. Birçok belediyede zabıta sayısı ihtiyaçtan azdır. Göreve hazırlık ve meslek içi eğitim yetersizdir. Zabıta görevlileri sözlü ve fiziksel saldırıya maruz kalabilmektedir. Görevlerde siyasi müdahale riski bulunmakta, tarafsız görev yapma ilkesi zedelenebilmektedir.
Zabıta Teşkilatımızın Kuruluş yıldönümünü ve 1-7 Eylül Zabıta Haftası'nı kutlar, zabıta teşkilatımızın tüm üyelerine başarılı ve huzurlu bir çalışma yılı dilerken, İlk görev şehidi Zabıta, Eren Bursa’ya rahmet diliyorum.